De maker van een lied heeft rechten die gerespecteerd dienen te worden, zoals naamsvermelding en betaling voor gebruik. Maar met duizenden liederen, honderden bundels en verschillende technieken rond vieringen wordt het er niet eenvoudiger op om alles netjes te doen. Dit artikel geeft je meer inzicht in hoe het zit met het auteursrecht en het gebruik van teksten en melodieën van liederen. Geen uitputtend juridisch betoog, maar juist een praktisch artikel voor je eigen afwegingen. Met drie hoofdlijnen maken we het correcte gebruik van liederen in de kerk duidelijk. En we wijzen je de weg naar een praktisch hulpmiddel waarmee je eenvoudig kunt uitzoeken welke licenties je nodig hebt voor het gebruik in jouw kerk.
Wat is auteursrecht op een lied?
Het auteursrecht is een recht dat de maker (een dichter of componist) automatisch krijgt door het schrijven van het werk (hier: een tekst of een melodie). Dat recht ligt vast in de Auteurswet en houdt in dat de maker daarna mag bepalen hoe het werk wordt openbaar gemaakt en hoe het wordt verveelvoudigd. Let op, dat zijn twee verschillende zaken. Met openbaar maken wordt bedoeld dat het lied aan anderen wordt gepresenteerd (bijv. gezongen of getoond op een scherm of in een livestream) en met verveelvoudigen wordt bedoeld dat het in een oplage wordt geproduceerd (bijv. in een liedbundel of een orde van dienst of een (video)bestand).
De maker mag dus altijd bepalen waar het werk wordt gepresenteerd of uitgegeven en welke vergoeding daar tegenover moet staan. Een auteur mag het auteursrecht helemaal overdragen, bijvoorbeeld aan een uitgever, maar meestal geeft de auteur de uitgever daarvoor een licentie. Dat wil zeggen, het recht om het lied in een bepaalde uitgave op te nemen en in een bepaalde oplage te drukken tegen een afgesproken vergoeding. De wet regelt ook dat naamsvermelding van de maker verplicht is.
Zolang je enkel zingt uit papieren bundels is dat allemaal afdoende geregeld door de uitgever bij wie je de bundel koopt. Bij elk ander gebruik van liederen moet je je afvragen:
- is wat wij doen een nieuwe vorm van openbaarmaking?
- is wat wij doen een nieuwe vorm van verveelvoudiging?
Is het antwoord op één of beide vragen ‘ja’, dan moet je aanvullende licenties regelen.
Zingen is toch ook 'openbaar maken'?
Dat klopt helemaal! De Auteurswet vermeldt ook een aantal uitzonderingen, waarbij een openbaarmaking niet wordt gezien als inbreuk op de rechten van de auteur. In de kerk kom je dat tegen als een lied wordt gezongen, wat feitelijk ook een nieuwe openbaarmaking is. Op grond van artikel 16c is dat expliciet toegestaan.
Auteurswet, art. 16c: “Als inbreuk op het auteursrecht op een werk van letterkunde of kunst wordt niet beschouwd de gemeentezang en de instrumentale begeleiding daarvan tijdens een eredienst.”
Het gaat hier om de eredienst zelf, dus de fysieke samenkomst op een vierplek. Tijdens de dienst mag er gezongen en gemusiceerd worden door de gemeente of parochie. De registratie hiervan in audio- of videoformaat voor een livestream of film valt hier dus nadrukkelijk niet onder! Bovendien gaat het hier om de zang van de gemeente zelf of een gedeelte daarvan. Hierin zie je terug dat de betekenis van een cantorij, die de gemeentezang ondersteunt, ook juridisch iets anders is, dan een koor dat een optreden komt verzorgen in de kerk.
Openbaarmaking via de beamer
Veel gemeenten zingen tegenwoordig met ondersteuning van tekst en noten die worden gepresenteerd op beeldschermen of via beamerprojectie op een wand. Dat is een andere openbaarmaking dan die, waar de auteur aan de uitgever van de gedrukte liedbundel toestemming voor heeft gegeven. Daarom bestaan er inmiddels ook licenties voor de digitale materialen van verschillende bundels. Maar hierbij gelden strikte spelregels voor het gebruik ervan. Zo mag ook dit materiaal uitsluitend dienen ten behoeve van de eredienst zelf, dus voor het presenteren van liederen op het scherm of in de gedrukte orde van dienst. Presenteren van liederen op de website van de kerk of afdrukken in het kerkblad valt er nadrukkelijk niet onder. Daarvoor is altijd nog toestemming van de auteursrechthebbende nodig en een ‘billijke vergoeding’. Neem daarvoor bijvoorbeeld contact op met de uitgever van de liedbundel (gegevens zijn per bundel te vinden op de Kerkliedwiki).
En toen kwam die lockdown-periode...
De afspraken leken allemaal netjes en werkbaar, totdat de covid-pandemie het in 2020 noodzakelijk maakte om de kerkdiensten anders in te richten. Kerken zochten massaal hun toevlucht tot andere media om in contact te blijven met hun gemeente/parochie. Via livestreams op internet en met inbreng van creatieve gemeenteleden werd er online gevierd en werd de lofzang gaande gehouden. Maar daarmee zijn er ook nieuwe licentie-verplichtingen om rekening mee te houden.
Livestreamen vereist een aparte licentie
Voor het gebruik van auteursrechtelijk beschermd materiaal dat via Kerkomroep, Kerkdienstgemist of de eigen website wordt uitgezonden moet de kerk over een Buma Streaming Licentie beschikken (voor live streamen via YouTube, Facebook, Instagram of Twitch is deze licentie niet nodig).
In Nederland wordt deze licentie geregeld door Buma/Stemra. Speciaal voor de kerken biedt de CCLI (Christian Copyright Licensing International) deze licentie aan tegen gereduceerd tarief. Onder deze licentie vallen zowel het rechtstreeks uitzenden van een kerkdienst als het terugkijken of beluisteren van een opname. Zie voor meer informatie de pagina Buma Streaming Licentie op de website van CCLI.
Met de Buma Streaming Licentie mag alle muziek worden gestreamd die bij de Buma is gedekt. Maar die licentie geldt alleen voor materiaal van dichters en componisten die zijn aangesloten bij Buma en dat is niet iedere maker van kerkliederen. Voor het uitzenden van bepaalde liederen is dus toestemming van de dichter of componist zelf vereist. Een heel goed hulpmiddel om dit uit te zoeken is de Licentie Checker (zie hierna).
Samengevat de hoofdlijnen
Nog even de drie gebruikssituaties rond openbaar maken en verveelvoudigen op een rijtje:
- Zonder techniek. Vieren met de gemeente met muziek uitgevoerd in de kerk door de eigen gemeenteleden: openbaarmaking vrijgesteld op basis van de Auteurswet artikel 16c.
- Techniek binnen de kerk. Openbaarmaking van liedtekst en muziek op het scherm of in de orde van dienst tijdens de viering: extra licentie nodig, vaak te regelen via de uitgever van de liedbundel of CCLI.
- Techniek buiten de kerk. Livestreamen en/of later kunnen terugluisteren van de eredienst in audio of video: Buma streaminglicentie nodig.
Houd daarbij in de gaten dat er ook zaken nog niet geregeld zijn met deze afspraken:
- de licentie voor presentatie van liederen op de beamer of in de gedrukte orde van dienst omvat niet het maken van een ondertiteling met liedteksten of de opname van het beamerscherm op video of livestream (Liedboek hanteert voor dit laatste nog wel een tijdelijke ontheffing met versoepelde spelregels sinds het begin van covid; zie ook de link onderaan).
- de orde van dienst met liedteksten en noten mag niet op de openbare website van de kerk te lezen of te downloaden zijn (wel achter een inlogcode voor eigen gemeente).
Licentie checker
De drie hoofdlijnen helpen je voorsorteren op wat er eventueel nog uitgezocht moet worden in jouw kerk. Voor een passend antwoord met meer details is de Licentie Checker van Christiaan Heidema een goed hulpmiddel. Hij geeft beam- en multimediateams inzicht in welke licenties je als kerkelijk gemeente in elk geval nodig hebt om auteursrechtelijk materiaal legaal te mogen gebruiken. Als je een set variabelen invult en bundels kiest waaruit gezongen wordt krijg je bovendien een indicatie van de kosten per jaar. Heidema zorgt jaarlijks voor een update van de informatie (in mei). Helaas is dit nog niet voor alle kerkelijke stromingen en liedbundels ingevuld, maar het helpt je wel op weg.
Auteursrecht is eindig
Het auteursrecht op een werk eindigt 70 jaar na de dood van de maker, te rekenen vanaf de eerste januari, volgende op het jaar waarin de maker is overleden.
In de Kerkliedwiki proberen we bij steeds meer liederen aan te geven wie de rechten van het betreffende lied heeft en in welk jaar die rechten vrijvallen. Als een dichter en componist meer dan 70 jaar dood zijn valt het lied vrij in het publieke domein. Maar let op, dat geldt alleen voor het oorspronkelijke lied, dus weer niet voor vertalingen van latere datum. De oude psalmberijmingen uit 1773 zijn dus wel vrij van auteursrecht, maar latere berijmingen of hertalingen vaak (nog) niet.
Tot slot
Iedereen die scheppend bezig is met tekst of muziek bezit auteursrechten. Dat is bij wet geregeld. Als iemand anders dat materiaal wil gebruiken, is daar een billijke vergoeding voor nodig. Juist in de kerk mogen wij daar gevoelig voor zijn. Het belang van ‘eerlijke handel’ krijgt immers regelmatig onze aandacht. Maar wanneer het tekst of muziek betreft, gaat men daar soms helaas wat slordiger mee om. Gelukkig meestal niet eens met kwade opzet, maar omdat het niet eenvoudig is om de weg te vinden in dit doolhof van regels. Hopelijk doorzie je nu de hoofdlijnen van het auteursrecht rond liederen, zodat je weet wanneer er wat extra uitzoekwerk nodig is. Een hulpmiddel als de Licentie Checker kan je daar goed bij van pas komen, maar bedenk dat je als gebruiker van auteursrechtelijk beschermd materiaal altijd zelf verantwoordelijk blijft.
Meer lezen:
Dit artikel ging alleen over de basisprincipes van de auteursrechten voor de zingende gemeente en de techniek. Er kunnen voor jouw kerk nog meer regels van toepassing zijn, zoals de Wet op de naburige rechten. De bronnen hieronder wijzen je de weg.
Bronnen:
- Wettekst Auteurswet
- CCLI: diverse licentiepakketten.
- Licenties en auteursrechten: steunpuntkerkenwerk
- Auteursrecht en beamen: www.gkv.nl/downloads/6210/Auteursrecht_en_beamen.pdf
- Auteursrechten: website van de Protestantse kerk
- Algemene informatie over auteursrecht: www.auteursrecht.nl
- Licentie checker: https://licentiechecker.nl
- https://www.opkijken.nl/beamteams/beamer-content/juridisch-en-licenties
- https://kerkbeamer.nl/lied-licenties/
- Websites streamingsdiensten: Kerkdienstgemist en Kerkomroep
- Gebruiksvoorwaarden Liedboek Online in relatie tot streamen
Deel dit artikel via:
Auteur: Lydia Vroegindeweij is theoloog/musicoloog (PhD) en initiatiefnemer van de projecten Kerkliedwiki en Orgelkids. Zij is tevens voorzitter van de Stichting Kerkmuziek Netwerk. Als uitgever verzorgde zij jarenlang opleidingen voor de uitgeverijwereld, waaronder trainingen over auteursrecht.
